I. Zjawisko wsparcia psychologicznego
Umiejętność efektywnej komunikacji jest umiejętnością dla ludzkiego rodzaju podstawową. Wszelkie kontakty międzyludzkie opierają się na porozumiewaniu, przy czym zazwyczaj jest to jakaś forma rozmowy, czyli wymiany słów.
Przeżywająca problemy osoba ma prawo, a w pewnym sensie także obowiązek, poszukiwania pomocy. Czasami największą wartość wspierającą miewa zwyczajna pogawędka z przyjacielem, osobą z rodziny albo po prostu z kimkolwiek bliskim, a zatem pomoc nie musi przyjmować formy interwencji specjalistycznej. Rynek usług jest jednak pełen ofert profesjonalnej pomocy psychologicznej w najróżniejszej formie, zaś korzystanie z tego rodzaju świadczeń staje się zjawiskiem coraz bardziej powszechnym.
Jeszcze stosunkowo niedawno osoba zwracająca się o specjalistyczną pomoc czy doradztwo spotykała się czasami ze społecznym odrzuceniem. Spostrzegana była jako słabsza, gorsza od innych, bo nie radząca sobie samodzielnie. Działo się tak pomimo oczywistego faktu, że każdy człowiek ma swoje problemy, w tym również takie, z którymi sobie nie radzi. Obecnie coraz więcej osób korzysta z doraźnej lub stałej pomocy psychologa, psychiatry albo innego specjalisty, a taki stan rzeczy nie jest już powodem do wstydu. Profesjonalnie przygotowani, dysponujący odpowiednim wyszkoleniem i doświadczeniem doradcy wykonują odpłatne usługi pomocy psychologicznej, co ma swoje trudne do przecenienia zalety.
Specjalista wybranej profesji, przynajmniej w założeniu, świadczy usługi pozostające w zgodności z określonymi, obowiązującymi w danej dziedzinie nauki standardami. Daje to względną gwarancję jakoś udzielanych świadczeń. Ważną zaletą jest także to, że prowadzoną działalność można poddać specjalistycznej ocenie lub poprosić o jej skontrolowanie uprawnione do tego instytucje. Specjalista gwarantuje także pełną dyskrecję co do informacji, jakie w ramach danego kontaktu przekazuje klient. Oznacza to możliwość podjęcia pracy nad własnymi problemami bez obaw o ujawnienie osobistych danych niepożądanym osobom trzecim. Zyskuje się w ten sposób wielką swobodę działania. Możliwa staje się także pełna, obustronna szczerość, będąca podstawowym warunkiem efektywności wszelkich działań w zakresie pomocy psychologicznej. Nie bez znaczenia pozostaje także fakt odpłatności świadczonych usług. W jej efekcie obie strony relacji uzyskują określone korzyści, a tym samym klient nie zaciąga u nikogo długu wdzięczności, co w praktyce jest bardzo istotną zaletą kontaktu ze specjalistą. Wreszcie, profesjonalista udzielający pomocy, jak każdy inny usługodawca, podlega odpowiedzialności prawnej za jakość i formę świadczeń. Stanowi to pewną dodatkową gwarancję poziomu usług, choć ostatecznie to same prawa rynku budują renomę oraz przesądzają o powodzeniu konkretnego specjalisty.
Bez wielkiej przesady można powiedzieć, że wszelkie współczesne formy działań w zakresie pomocy w rozwoju osobistym mają w tym czy innym stopniu psychologiczny charakter. Kontakt klienta czy pacjenta ze specjalistą jest aktem wymiany treści o charakterze psychicznym i emocjonalnym. Ponadto, zajmujące się udzielaniem wsparcia dyscypliny naukowe albo uprawiane są w ramach psychologii, albo w ten czy inny sposób czerpią z jej osiągnięć. Dlatego też czynnik psychologiczny obecny jest bardzo wyraźnie w każdej z poniżej opisanych form działań i procesów pomocowych.
Pacjent i klient. W tradycyjnie zorientowanej psychologii klinicznej i psychopatologii osobę podlegającą psychologicznym oddziaływaniom terapeutycznym zwykło się nazywać „pacjentem”. Rodziło to silne skojarzenia medyczne i w końcu wysunięto propozycje innych określeń, bardziej neutralnych i bardziej odpowiednich dla faktycznej formy i treści współczesnych, gabinetowych relacji. I choć do dzisiaj określenie „pacjent” jest przez psychologów, a zwłaszcza psychoterapeutów używane często, w innych, niż typowa psychoterapia formach wsparcia mówi się raczej o „klientach”. Określenie to, upowszechniane przede wszystkim przez przedstawicieli psychologii humanistycznej, jest terminem znacznie bardziej pojemnym, elastycznym i nie niosącym jednoznacznie szpitalnych skojarzeń.
W rozumieniu potocznym przyjęło się uważać, że „pacjent” jest osobą w znacznym stopniu pasywną i zależną od swojego „lekarza” czy „doradcy”, ma niewielki wpływ na własną sytuację, a jego zadaniem jest po prostu pokorne poddawanie się procedurom terapeutycznym, podczas gdy „klient” jest równorzędnym partnerem swojego usługodawcy. Płaci, a więc wymaga i ma prawo oczekiwać określonego poziomu świadczeń, decydować lub współdecydować o przebiegu procesu czy wreszcie formułować określone roszczenia.
[Przeczytaj też: Psycholog i pieniądze ]
II. Istota różnych form psychologicznej pomocy specjalistycznej
1. Poradnictwo i pomoc psychologiczna
W najróżniejszych, problematycznych sytuacjach życiowych wiele osób poszukuje pomocy specjalistycznej. Istnieją liczne, mniej lub bardziej oficjalnie uprawiane oraz cieszące się różnym uznaniem społecznym zawody, których treścią jest udzielanie porad i wsparcia w osobistych sytuacjach kryzysowych. Pomoc uzyskać można w wielu miejscach, najsilniej jednak z poradnictwem kojarzony jest zazwyczaj zawód psychologa.
Poradnictwo i pomoc psychologiczna są działaniami ukierunkowanymi na możliwie precyzyjne rozpoznanie problemu klienta, a w następstwie udzielenie mu specjalistycznych wskazówek co do postępowania, jakie należy zalecić w określonych okolicznościach. W warunkach poradnictwa psychologicznego specjalista z zakresu psychologii wykorzystuje swoją wiedzę i doświadczenie zawodowe, aby określić problem klienta i sformułować wartościowe sugestie naprawcze. Warto zatem zauważyć, że poradnictwo nie stanowi formy leczenia, ponieważ z założenia nie wprowadza żadnych zmian w osobie czy funkcjonowaniu klienta (który w tym przypadku jest właśnie raczej klientem, nie zaś pacjentem). Poza tym, w odróżnieniu od chociażby psychoterapii, poradnictwo nie wymaga i nie przewiduje głębokiego wchodzenia w intymne relacje z klientem. Rolą osoby udzielającej tego rodzaju wsparcia jest możliwie obiektywne, zgodne ze specjalistyczną wiedzą i profesjonalnym doświadczeniem spojrzenie na konkretny problem klienta oraz wyrażenie własnej opinii i sformułowanie sugestii czy zaleceń. Bywa, że w ramach poradnictwa psycholog wykorzystuje specjalistyczne techniki badawcze, pomiarowe i diagnostyczne, ale równie dobrze kontakt przyjmować może postać zwykłej rozmowy.
Cały proces w założeniu przebiega, rzecz jasna, w zgodzie z zasadami sztuki uprawiania zawodu psychologa, a także obowiązującymi na gruncie psychologii standardami merytorycznymi i etycznymi. W ten sposób rozumiane poradnictwo jest prawdopodobnie najbardziej fundamentalną i powszechną formą pomocy psychologicznej, choć przyjmować może najróżniejsze formy, niekoniecznie nazywane poradnictwem.
[Przeczytaj także: Psychologiczne badanie diagnostyczne. Informacje dla zainteresowanych]
[Przeczytaj także: Psychologiczne badanie diagnostyczne. Informacje dla zainteresowanych]
2. Psychoterapia
Słowo „psychoterapia” pochodzi od dwóch greckich słów – psyche (dusza, umysł, jaźń) oraz therapein (leczyć, uzdrawiać). W najbardziej uproszczonej definicji można więc stwierdzić, że psychoterapia jest procesem uzdrawiania ludzkiej duszy, emocjonalności czy też psychiki. Pojęcie psychoterapii jest pojęciem bardzo złożonym. Trudno jest tym samym sformułować jego jednoznaczną i zadowalającą definicję. Nowoczesna psychoterapia zawiera najróżniejsze aspekty, występuje w różnych postaciach i odmianach, a poza tym prowadzona jest w warunkach licznych orientacji teoretycznych. Każda z nich ma swoją specyfikę i każdą cechuje nieco inny sposób ujmowania zjawisk. Orientacje te mogą tym samym przyjmować i wykorzystywać nieco inne określenia istoty i sensu procesu terapeutycznego.
Profesjonalne postępowanie psychoterapeutyczne obejmuje bardzo szeroki zestaw metod, technik i sposobów interwencji. Są to działania o określonej mocy leczenia lub wspomagania leczenia zaburzeń natury psychologicznej. Można powiedzieć, że zasadniczą cechą wspólną wszystkich tego typu sposobów oddziaływania jest bliski lub bardzo bliski kontakt międzyludzki. Zjawisko to odróżnia psychoterapię od wielu innych, przede wszystkim medycznych sposobów leczenia. Inaczej mówiąc, bliski kontakt pomiędzy dwiema osobami jest w tym przypadku jednym z najbardziej fundamentalnych czynników leczących. Rodzi to wniosek, że niezależnie od wszelkich stosowanych technik oddziaływania psychoterapia niesie pewną wartość terapeutyczną już sama przez się.
Psychoterapia stanowi specyficzną formę profesjonalnej pomocy, jakiej jeden człowiek udziela drugiemu na drodze do uzyskania pozytywnych i pożądanych zmian w życiu psychicznym. Z tej definicji wynika głównie najbardziej podstawowy i istotny wyznacznik sensu psychoterapii jako sposobu oddziaływania: głównym bowiem czynnikiem sprawczym jest w takim procesie terapeutycznym praca, jaką wykonuje sam pacjent. Psychoterapeuta jako wykonawca usługi nie interweniuje więc niczym chirurg i nie jest w stanie naprawić życia psychicznego swojego pacjenta na zasadzie złożenia złamanej kończyny czy zszycia rany – raczej można powiedzieć, że pod jego nadzorem i kierunkiem tę kończynę pacjent składa sobie sam. Nie jest to zadaniem łatwym, ale taki proces pracy terapeutycznej ma swoje trudne do przecenienia zalety. W przypadku życia psychicznego i emocjonalnego sensowny i trwały charakter mają bowiem jedynie zmiany osiągnięte dzięki własnemu wysiłkowi osoby, która zgłasza się po pomoc.
Psychoterapia stanowi zjawisko bardzo szerokie i choć w ujęciu współczesnym powstała na bazie dość popularnego kierunku teoretycznego, jakim jest psychoanaliza, w chwili obecnej uprawiana i rozwijana jest w warunkach bardzo wielu różnorodnych podejść i sposobów ujęcia. Różnych szkół i szczegółowych sposobów realizacji psychoterapii istnieją dzisiaj z pewnością dziesiątki, setki, może tysiące.
W ramach podsumowania dotychczasowych rozważań warto wymienić kilka najbardziej charakterystycznych punktów, jakie odróżniają psychoterapię od innych działań o charakterze leczniczym:
- silne ukorzenienie w psychologii oraz w innych naukach społecznych i humanistycznych – psychoterapia jest przykładem oddziaływania typowo psychologicznego. Oznacza to przede wszystkim, że nie jest rodzajem terapii somatycznej i że z zasady nie przyjmuje założenia pracy z ciałem, choć może być i bywa cennym uzupełnieniem typowo medycznych, fizykalnych oddziaływań, a czasami psychoterapię łączy się z procedurami takimi jak masaż czy inne formy wpływu na organizm. W praktyce psychoterapia, zwłaszcza w pewnych specyficznych odmianach, korzysta z technik oddziaływania na ciało pacjenta (przykładem mogą być trening relaksacyjny, ćwiczenia oddechowe, liczne elementy jogi czy tai-chi), ale podstawowym sensem tego sposobu leczenia jest bezpośrednie wpływanie na psychologiczne aspekty ludzkiego życia oraz zastosowanie narzędzi o tym właśnie charakterze. Należy także wspomnieć, że na gruncie psychoterapii krzyżują się wpływy wielu innych nauk, przede wszystkim medycyny, filozofii, socjologii, resocjalizacji czy pedagogiki. Wynika to z eklektycznego charakteru psychoterapii, która jest dyscypliną wykorzystującą osiągnięcia i zasoby wiedzy wszelkich nauk, jakie w centrum swojego zainteresowania stawiają człowieka i jego problemy. Zdarza się także, że czerpie nawet z nauk ścisłych, inżynieryjnych i wykorzystuje najnowsze osiągnięcia techniczne. Przykładem może być chociażby zastosowanie aparatu do EEG w psychoterapii wykorzystującej zjawisko biologicznego sprzężenia zwrotnego (ang. biofeedback).
- bliski kontakt dwóch osób – wszelkie zjawiska procesu psychoterapeutycznego zachodzą zawsze w ramach kontaktu pomiędzy pacjentem a psychoterapeutą. Klient podejmuje pracę nad własnymi problemami w ścisłym porozumieniu z osobą udzielającą wsparcia. W sytuacyjnym i merytorycznym kontekście pracy terapeutycznej taki kontakt ma charakter bardzo intymny. Pacjent zawierza swojemu doradcy najbardziej osobiste problemy. Psychoterapeuta zbliża się do klienta, nie tylko poznając jego czasami najstaranniej skrywane tajemnice, ale też inwestując własny czas, emocje, wiedzę i zaangażowanie. Bywa, że interwencja sięga bardzo głęboko, kiedy klient odkrywa w sobie zjawiska i treści, których istnienia wcześniej sobie nie uświadamiał.
- specjalistyczne techniki interwencji – właściwie niezależnie od podejścia czy nurtu terapeutycznego, każdy rodzaj profesjonalnej psychoterapii wykorzystuje wypracowane w toku dziesiątków lat praktyki techniki terapeutyczne. Przykładem mogą być swobodne skojarzenia, retrospekcja, rozmowa, psychodrama, odgrywanie scenek, ponowna interpretacja przeżyć i wiele innych. Techniki takie tworzą specyficzną bazę metodologiczną psychoterapii. Gdyby nie istniały techniki psychoterapeutycznej interwencji, proces psychoterapeutyczny w zasadzie nie różniłby się niczym od zwykłej rozmowy. Rozmowa jest natomiast jedynie najbardziej fundamentalnym sposobem realizacji psychoterapeutycznego kontaktu. Stanowi także pewien komunikacyjny kanał, w którym wspomniane techniki mogą być stosowane.
- praca pacjenta – jak już wspomniałem, proces psychoterapeutyczny zakłada przede wszystkim wysiłek samego pacjenta. Psychoterapeuta nadzoruje proces zmian i czuwa nad jej przebiegiem. Jednak to właśnie klient bierze na siebie ciężar realizacji zasadniczych, poszczególnych kroków. Zjawisko to ma znacznie głębszy sens i znacznie bardziej doniosłe znaczenie, niż mogłoby się wydawać. Sytuacja, w której psychoterapeuta naprawiałby konkretne problemy pacjenta w sposób taki, w jaki mechanik usuwa usterkę w samochodzie, jest tyleż niemożliwa, co niepożądana. Tego typu działanie zaprzeczałoby sensowi i etycznym wyznacznikom psychoterapii. Uzależniałoby pacjenta od psychoterapeuty, a jednocześnie blokowałoby osobisty rozwój zgłaszającego się po pomoc człowieka.
rozwój – niezależnie od sposobu podejścia każda postać psychoterapii powinna przyjmować założenie osobistego rozwoju pacjenta. Rozwój taki oznacza najprościej osiąganie wyższych poziomów psychologicznego funkcjonowania. Zakłada więc zjawiska takie, jak wzrost i poszerzenie samoświadomości, wzmocnienie odporności emocjonalnej, podniesienie poziomu samodzielności, osobistej zaradności, kształtowanie umiejętności adekwatnego, właściwego i efektywnego radzenia sobie w określonych sytuacjach i wiele innych, psychologicznie istotnych wartości.
[Przeczytaj też: Psychoterapia. Moje zdanie]
3. Tutoring
Tutoring stanowi specyficzną metodę dydaktyczną, wykorzystywaną w warunkach edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W ujęciu współczesnym kojarzony jest głównie z edukacją wyższą. Tutoring ukierunkowany jest przede wszystkim na odkrywanie, stymulowanie i rozwijanie naturalnego potencjału osobistego uczniów (studentów). Zakłada także motywowanie ich do samodzielnej pracy, zdobywania wiedzy i rozwijania kompetencji.
W swej najbardziej podstawowej postaci tutoring sprowadza się do realizacji cyklicznych spotkań ucznia (studenta) z opiekunem - tutorem. Takie spotkania określa się mianem tutoriali. W ramach tutoriali podopieczny opracowuje zlecone przez tutora zadania, a uzyskane rezultaty są następnie wspólnie przez nich omawiane.
Tutor to po łacinie „opiekun” lub „nauczyciel”. Takim opiekunem naukowym zostaje zwykle osoba doświadczona, będąca w stanie rozpoznać uzdolnienia podopiecznego oraz umiejętnie pokierować nim w procesie nabywania wiedzy i nowych umiejętności. Wspólnie z uczniem tutor przygotowuje plan edukacji oraz rozwoju osobistego. Obserwuje i poddaje odpowiedniej analizie osiągane przez ucznia rezultaty. Powinien także motywować do długotrwałej współpracy, wyzwalać w uczniu radość, satysfakcję i dumę z notowanych postępów. Tutor może także przekazywać konkretną wiedzę, ale nowocześnie rozumiany tutoring powinien znacznie wykraczać poza sam proces nauczania. W rezultacie tutoringowej współpracy uczeń powinien być wdrażany do samodzielnego myślenia, prowadzenia autonomicznych i spontanicznych poszukiwań intelektualnych, budowania własnych przekonań i opinii. Istotne jest także kształtowanie umiejętności publicznej obrony własnych przekonań.
Tutoring jest zazwyczaj procesem realizowanym w warunkach odbywania przez daną osobę studiów wyższych i ma charakter dość swobodny. Z założenia powinien więc być procesem nie zawierającym elementu jakiejkolwiek presji. Realizowany jest bowiem w okresie, w którym uczeń ma jeszcze czas na kształtowanie własnych poglądów, przekonań i opinii. Jest to czas pomiędzy wczesną młodością a momentem, w którym człowiek ujawnia gotowość do podjęcia wynikających z nabytego wykształcenia obowiązków zawodowych. Z tego punktu widzenia uprawnionym będzie stwierdzenie, że zjawisko tutoringu dotyczy osób zbliżających się do końca moratorium psychospołecznego w rozumieniu E. Eriksona.
W grupie istotnych cech tutoringu należy zatem wymienić:
- realizację w warunkach studiów wyższych – tutoring, jak wspomniano, kojarzony jest przede wszystkim ze szkolnictwem wyższym. W takich warunkach zazwyczaj realizuje się go w postaci specjalnego programu, finansowanego ze środków rządowych.
- swobodny charakter – tutoring powinien przybierać postać swobodnej relacji. W praktyce nauka w szkole wyższej, pomimo pewnych przejawów formalizacji, jest bowiem okresem raczej nieskrępowanych poszukiwań intelektualnych. Powinny one przebiegać w atmosferze wolności i stwarzać szanse swobodnego wyboru spośród dostępnych możliwości rozwoju.
- poszukiwania naukowe – tutoring jest zjawiskiem związanym przede wszystkim z rozwojem intelektualnym, a zwłaszcza naukowym. W odróżnieniu od pozostałych, analizowanych w tym artykule form współpracy, raczej rzadko przyjmuje za treść kwestie osobiste czy też umiejętności formalne. Ukierunkowany powinien być przede wszystkim na przekazywanie wiedzy o charakterze naukowym, będącej zasadniczą treścią i materiałem studiów wyższych.
- długotrwałość efektów – efektem tutoringu mają być trwałe, obecne przez całe życie człowieka podstawy wiedzy. Powinien on także rozwijać umiejętność poszukiwania i przyswajania informacji. Zadaniem tutora jest jednocześnie przekazanie uczniowi pewnych kompetencji i nawyków, jakie niezbędne są w toku dalszego intelektualnego rozwoju.
4. Mentoring
W swojej obecnie rozpowszechnionej formie mentoring wydaje się być wynalazkiem względnie nowym. W rzeczywistości relacja pomiędzy mentorem a podopiecznym jest zjawiskiem obecnym w stosunkach międzyludzkich od zarania dziejów. W ramach mentoringu praca rozwojowa opiera się na długoterminowym kontakcie jakiejś osoby, zazwyczaj rozpoczynającej działalność w określonej dziedzinie, z osobą dysponującą znacznie większym w tej dziedzinie stażem i doświadczeniem. W znaczeniu szerszym mentoring może być określony jako udzielanie przez eksperta porad i wsparcia osobom mniej doświadczonym w jakiejkolwiek materii i sytuacji (czasami nawet po prostu w codziennym życiu). Mentoring w rozumieniu tego opracowania jest jednak głównie pewną formą współpracy dwóch osób w warunkach organizacji. Zwykle ma zatem miejsce w jakiejś firmie, instytucji, zakładzie pracy, grupie zawodowej, itd. Mentor jest przeważnie doświadczonym menedżerem. Powinien być przykładem skutecznego lidera, którego autorytet opiera się zarówno na rozległej wiedzy, jak i na określonych sukcesach zawodowych czy osiągnięciach w praktyce zarządzania ludźmi. Osoba taka stanowić może wzorzec do naśladowania dla swojego podopiecznego. Udziela mu wsparcia nie tylko w zakresie rozwiązywania konkretnych, ściśle określonych problemów czy realizacji zadań. Służy także doradztwem w kwestiach planowania ścieżki profesjonalnej, rozwoju osobistego, zawodowego i wielu innych sprawach.
Mentor jest zwykle osobą mającą za sobą te same szczeble rozwoju, które obecnie realizuje podopieczny. Ma to bardzo istotne znaczenie i wartość dla całej relacji. Taki opiekun doskonale rozumie bowiem problemy, w obliczu których staje na co dzień osoba korzystająca z mentorskiego wsparcia. Mentoring może zarówno przyjmować zupełnie swobodną postać nieformalnej relacji, jak i być częścią szerszego, starannie przygotowanego programu rozwojowego.
Współcześnie stosowane formy mentoringu opracowane zostały w Stanach Zjednoczonych już ponad trzydzieści lat temu. Następnie rozpowszechniono je na całym świecie, przede wszystkim zaś w Wielkiej Brytanii. Mentoring, będący pewną formą tradycyjnej relacji mistrz-uczeń jest jednak zjawiskiem znanym od starożytności. W czasach antycznych kontakty pomiędzy doświadczonym ekspertem, a nowicjuszem były jedną z najbardziej rozpowszechnionych form edukacji praktycznej.
W praktyce mentoringu zjawiskiem szczególnie istotnym jest osoba mentora. Pojęcie „mentor” pochodzi od imienia postaci, której zgodnie z mitologią grecką wyruszający pod Troję Odyseusz powierzył zarządzanie domem i majątkiem.
W ujęciu Encyklopedii PWN definicja mentora brzmi następująco:
1. «doświadczony, mądry doradca, nauczyciel i wychowawca»
2. «ktoś, kto stale poucza innych»
3. «roślina o utrwalonych cechach, na której zaszczepia się młody pęd, aby nabrał tych cech».
Najbardziej odpowiednie dla bieżących rozważań jest pierwsze z proponowanych przez Encyklopedię znaczeń, choć warto zauważyć, że również ostatnia definicja ma dość głęboki, metaforyczny sens. Mentora uznać można bowiem za dojrzałą roślinę, kształtującą nowy, wschodzący pęd :) W literaturze specjalistycznej przedmiotu mentor charakteryzowany jest jako człowiek przede wszystkim godny zaufania. Jest on osobą o określonych, szczególnie wysoko rozwiniętych kompetencjach, mistrzem oraz wzorem do naśladowania. Czasem mentorem nazywana jest też osoba, która wywarła wielki i doniosły wpływ na czyjeś życie, albo ścieżkę rozwoju zawodowego, osobistego czy duchowego.
Znacznie bardziej operacyjną definicję pojęcia mentora proponuje D. Clutterbuck. Zgodnie z tym ujęciem mentor jest człowiekiem doświadczonym, pragnącym podzielić się własną wiedzą z osobami o doświadczeniu mniejszym, a poprzez swoje działania umożliwia wydobywanie i rozwój ich naturalnego potencjału.
W literaturze przedmiotu podkreśla się także, że mentor powinien być przykładem lidera, a zatem osoby charyzmatycznej, o specyficznych predyspozycjach i umiejętnościach przywódczych. Dyskusyjną pozostaje kwestia, czy musi to być lider o charakterze formalnym (np. osoba faktycznie zajmująca stanowisko menedżerskie, kierownik) czy też istotne są raczej po prostu cechy przywódcze, które ujawniać może każdy człowiek, niekoniecznie kiedykolwiek wykonujący obowiązki w zakresie zarządzania ludźmi. W myśl niektórych ujęć tego problemu, istotną i niezbędną charakterystyką prawdziwego lidera jest poszukiwanie kandydatów na kolejnych liderów, a także kształtowanie ich w taki sposób, aby mogli z powodzeniem przejmować i realizować funkcje kierownicze.
Zdarza się również, że mentoring jednoznacznie utożsamiany jest z coachingiem. Często wymieniany jest wraz z nim, a nierzadko znaczenie obu pojęć jest zrównywane, co jednak jest zabiegiem nie do końca uprawnionym – wskazuje na to charakter coachingu, któremu poświęcono ostatnią część artykułu.
Wśród najistotniejszych cech charakterystycznych mentoringu należy wymienić:
- odkrywanie i rozwijanie naturalnego potencjału osoby będącej podopiecznym mentora,
- udzielanie podopiecznemu częstych, budujących jego samoświadomość i wiedzę o samym sobie informacji zwrotnych,
- wspólne z podopiecznym odkrywanie i analizowanie jego mocnych i słabych stron, wspieranie ucznia w procesie podejmowania wszelkich wyzwań,
- pobudzanie przedsiębiorczości i kreatywności podopiecznego,
- odkrywanie, kształtowanie i wzmacnianie w podopiecznym cech liderskich oraz uświadamianie mu wpływu, jaki wywiera lub może wywierać na swoje otoczenie i inne osoby,
- stymulowanie w uczniu otwartości na doświadczenia i zachęcanie go do poszukiwania wiedzy,
- wspólne z podopiecznym rozważanie potencjalnych ścieżek osobistej kariery, analizowanie istniejących szans i zagrożeń,
- wspólne z uczniem rozwijanie umiejętności osobistych oraz wszelkich kompetencji społecznych, ze szczególnym naciskiem na samoświadomość i cechy przywódcze,
- wytyczanie celów, ich okresowa weryfikacja, kontrola i ewaluacja stopnia ich realizacji,
- uwrażliwianie ucznia na sprawy otaczającego go świata, pobudzanie jego ciekawości poznawczej.
5. Konsulting
Wśród analizowanych w tym artykule pojęć z zakresu pomocy w rozwoju konsulting jest zjawiskiem dość szczególnym. Realizowany jest bowiem w bardziej instytucjonalnej formie, ponieważ usługi konsultingowe świadczone są zazwyczaj przez firmy, a nie osoby pojedyncze. Z drugiej strony, z konsultingu korzystają także częściej przedsiębiorstwa, niż osoby prywatne. W wielu organizacjach konsulting odgrywa bardzo istotną rolę i jest stałym elementem wszelkich podejmowanych działań menedżerskich.
Pojęcie konsultingu kojarzone jest silnie z pojęciem doradztwa i bardzo często określenia te występują wspólnie, na przykład w nazwach firm: „XXX – doradztwo i konsulting”. Oba zjawiska są przykładem dynamicznie rozwijających się dziedzin usługowych. Współcześnie z konsultingu i doradztwa chętnie korzystają zarówno duże, jak i średnie czy małe przedsiębiorstwa.
W najbardziej podstawowym ujęciu konsulting jest dziedziną zarządzania, leży więc w szerokim obszarze związanych z zarządzaniem teorii. W proponowanych definicjach najczęściej wskazuje się, że jest rodzajem działalności usługowej, w ramach której świadczenia wykonywane są przede wszystkim na rzecz jednostek gospodarczych, takich jak firmy i inne, najczęściej duże organizacje. Spektrum szczegółowych usług o charakterze konsultingowym jest bardzo szerokie. Obejmuje działania w zakresie budowania strategii rozwoju firmy, restrukturyzację (reorganizację) przedsiębiorstwa, zarządzanie finansowe i marketing oraz zarządzanie kapitałem ludzkim czy projektowanie i wdrażanie rozwiązań informatycznych. Każdy aspekt działania współczesnej organizacji może więc w praktyce być przedmiotem działań konsultingowych.
W literaturze przedmiotu najczęściej można mieć do czynienia z dwoma ujęciami problemu: albo konsulting utożsamiany jest z doradztwem, albo podkreśla się, że są to dziedziny odrębne. W przypadku drugim wskazuje się, że konsulting ma charakter znacznie szerszy, niż doradztwo, doradztwo bowiem stanowi akt działania bardziej jednostronny i jenodkierunkowy. Konsulting natomiast jest działaniem wspólnym i kompleksowym. Poza czynnościami typowo doradczymi zakłada często wspólną z klientem naukę i wprowadzanie wspólnie wypracowanych rozwiązań. Jest więc przykładem działania w bardzo bliskiej relacji. Ten element być może najlepiej ukazuje odmienność konsultingu od innych, opisanych w tym artykule działań pomocowych. Podczas gdy w innych formach udzielania pomocy istotna jest relacja pomiędzy dwiema osobami, konsulting przebiega w bliskiej relacji dwóch organizacji – firmy świadczącej usługi konsultingowe oraz przedsiębiorstwa korzystającego z konsultingu. Jednostka udzielająca konsultacji bierze na siebie dużą odpowiedzialność za rezultaty zastosowania udzielonych porad. Doradztwo zwykle nie zakłada takiej odpowiedzialności. Jest to jeden z powodów, dla których współpraca w warunkach konsultingu czyni relację pomiędzy dwoma przedsiębiorstwami dalece bliższą, niż ma to miejsce w ramach zwykłego doradztwa.
Niektórzy uważają, że konsulting jest dokładnie tym samym, co doradztwo, tym bardziej, że słowo consulting jest angielskim odpowiednikiem polskiego doradztwa.
[Przeczytaj też: Asertywność. Okiem łobuza ]
6. Coaching
Coaching jest obecnie bardzo popularną formą udzielania pomocy w rozwoju osobistym. Coach to po angielsku „trener”, jednak zjawisko coachingu w praktyce ma z treningiem niewiele wspólnego.
W ujęciu J. Rogers coaching zdefiniować można jako realizowaną z klientem pracę, ukierunkowaną na szybkie, znaczące i trwałe poprawienie efektywności w życiu osobistym i zawodowym. Głównym lub jedynym celem coacha jest wspomaganie klienta w rozwijaniu osobistego potencjału w formie takiej, w jakiej sam klient go zdefiniuje.
W literaturze przedmiotu znaleźć można 6 podstawowych zasad, w oparciu o które realizowany jest coaching. Reguły te dość dobrze określają naturę i sens zjawiska coachingu jako działania pomocowego:
Zasada nr 1. Źródłem zasobów jest klient. W procesie realizacji sesji coachingowych coach i jego podopieczny wykorzystują przede wszystkim materiał będący tak czy inaczej wewnętrznym zasobem klienta. Oznacza to, że z coachingowego punktu widzenia klient nosi w sobie wszelkie odpowiedzi na istotne pytania, a rolą coacha i samego procesu coachingu jest ich ujawnienie. Coaching nie polega na naprawianiu klienta ani jego życia. Nie jest także aktem prostego wskazywania jakiejkolwiek drogi czy rozwiązania, jak to często ma miejsce w warunkach doradztwa i innych, popularnych form udzielania pomocy. Coaching stanowi natomiast proces poszukiwania rozwiązań w samym kliencie. Przyjmuje się bowiem założenie, że to klient wie najwięcej o własnym życiu, najlepiej zna własną historię, problemy oraz dążenia czy cele. Coach może w proces kontaktu wnosić swoją wiedzę czy doświadczenia, ale tak naprawdę tylko od klienta zależy, czy zechce z nich skorzystać.
Zasada nr 2. Coach motywuje klienta do korzystania z własnych zasobów, stawiając wyzwania, zadając odpowiednie pytania, udzielając wsparcia. Najprostsza interpretacja tej zasady zmierza do sformułowania wniosku, że coach unika udzielania rad, ponieważ radzenie w pewnym sensie uzależnia klienta od doradcy. Coaching ma być natomiast procesem, w którym klient zdobywa rozwiązania sam. Najważniejszą rolą coacha jest zatem umiejętne stawianie odpowiednio przenikliwych pytań oraz mądre kierowanie wspólną pracą. Pytania powinny prowadzić klienta w obszary, do których sam nigdy nie dotarł.
Zasada nr 3. Coaching dotyczy całej osoby i sytuacji klienta (przeszłość, teraźniejszość i przyszłość). Zgodnie ze stanowiskiem uznanych na świecie autorytetów w zakresie coachingu, współpraca coachingowa powinna mieć charakter globalny i obejmować całe życie klienta, uwzględniając jego historię i sytuację obecną, a także wybiegać daleko w przyszłość, ujmując problem również z perspektywy nadchodzących lat.
Zasada nr 4. Określenie tematu prac należy do klienta. Zgodnie z tą zasadą, temat konkretnej sesji wychodzi zawsze od klienta. Oznacza to, że praca koncentruje się na wybranym przez niego materiale. W przypadku, kiedy obie strony uznają, że dany temat został wyczerpany, coaching ulega zawieszeniu aż do momentu, w którym pojawi się problem kolejny.
Zasada nr 5. Równość klienta i coacha. Zgodnie z zasadami sztuki coaching jest procesem opartym na istniejącej pomiędzy coachem i klientem relacji poziomej. Coach i klient są równoprawnymi i równorzędnymi partnerami. Realizacja coachingu przebiega w atmosferze bezwarunkowej akceptacji i wzajemnego szacunku. Jeśli z jakichś powodów jedna ze stron relacji nie szanuje strony drugiej, nie należy podejmować coachingu, a coaching już rozpoczęty należy przerwać.
Zasada nr 6. Cele coachingu – zmiana i działanie. Ludzie poszukują pomocy coacha pragnąc przeprowadzenia określonych zmian w swoim życiu. Zadaniem coacha jest wspieranie klientów w procesie przemian. Niemożliwe jest realizowanie coachingu z klientem, który nie pragnie zmiany. Coaching nie może ponadto kończyć się na rozmowach. Musi obejmować praktyczną realizację wypracowanych rozwiązań.
Należy dodać, że także na gruncie coachingu wypracowano szereg specyficznych technik i narzędzi działania. Przykładami takich technik mogą być analiza SWOT, analiza wad i zalet, różne sposoby planowania, zadania domowe, odgrywanie scenek oraz wiele innych.
Literatura:
Clutterbuck D., Każdy potrzebuje mentora. Jak kierować talentami?, Petit, Warszawa 2002
Imielski W., Zaburzenia psychiczne i emocjonalne. Przewodnik popularnonaukowy, WN Scholar, Warszawa 2010
Karwala S., Mentoring jako strategia wspierająca wszechstronny rozwój osobisty, Wyższa Szkoła Biznesu, Nowy Sącz 2009
Karwala S., Model mentoringu we współczesnej szkole wyższej, Nowy Sącz 2007
Parandowski J. Wojna Trojańska, Iskry, Warszawa 1976
Radecki K., Szkic historii konsultingu ze szczególnym uwzględnieniem lat 2000-2009, Zarządzanie Zmianami 4/2011
Rogers J., Coaching, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2013
Trzebińska E., Ogólna charakterystyka przygotowania i przebiegu procesu psychoterapii, (w:) Grzesiuk L. (red.) Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000
Źródła internetowe:
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz