Carski biurokrata. Osobowość anankastyczna (osobowość obsesyjno – kompulsywna)

Rysy charakterystyczne dla tej formy zaburzeń osobowości są dość często spotykane w życiu codziennym. Pozwolę sobie rozpocząć od nieco anegdotycznego opisu własnych przygód w Wielkiej Brytanii, gdzie miałem nieprzyjemność pracować m. in. w bangladeskiej kuchni…

Właścicielem restauracji i przy okazji szefem kuchni był w tym lokalu niejaki Ahmed. Ahmed był muzułmaninem, mężczyzną w wieku ok. 45 lat, wyjątkowo niskiego wzrostu. Mierzył najwyżej 160 cm. Braki w posturze nadrabiał umiejętnościami wokalnymi – cały, okrągły dzień darł się bowiem i wrzeszczał wniebogłosy.

Człowiek ten na każdą, najdrobniejszą, pojedynczą czynność miał opracowany swój jedynie słuszny, najmądrzejszy patent. Aż dziwne, że nie zdobył nagrody Nobla w dziedzinie ergonomii. Niezależnie od tego, czy chodziło o przesypywanie frytek z rondla do torebki, zapisywanie zamówień na kartce, obieranie cebuli czy o zmywanie podłogi, wymagał wykonywania zawsze tych samych, szczegółowo zaplanowanych i opracowanych przez siebie ruchów – w tej samej, standardowej liczbie i kolejności. Robił awanturę o nieprawidłowe ułożenie dłoni na łopatce do frytek, narzekał na ciągłe marnowanie cennego czasu, pomimo, iż jego wrzaski i formułowane drobiazgowe pouczenia powodowały kompletnie niepotrzebne przestoje w obsłudze klientów. Wprowadzały też niecodzienną nerwowość w zachowaniu pracowników.

Niezwykle służalczy i uniżony wobec, zwłaszcza angielskich, klientów, Ahmed był wyjątkowo złośliwy i nieprzyjemny wobec swoich pracowników.

Na szczęście pracowałem w innej, nieco oddalonej od niego części kuchni. Miałem jednak okazję codziennie obserwować, jak Ahmed wyżywał się na innym Polaku, moim serdecznym koledze, który miał wyjątkowego pecha pracować pod jego bezpośrednim nadzorem. Szczerze podziwiałem szczególną cierpliwość, odporność i równowagę psychiczną Sławka, którego, jeśli przeczyta te słowa, serdecznie pozdrawiam. Podejrzewam, że od ciągłych (naprawdę – ciągłych, bez przerwy) wrzasków szefa permanentnie bolała go głowa. 

Czasami szef zaglądał do mojej części kuchni i wówczas poświęcał mi odrobinę swojej życzliwej uwagi. Natrętny i marudny, a przy tym niewyobrażalnie złośliwy, ze względu na mój rogaty charakter kilkakrotnie cudem uniknął grubej awantury. Dziś, z perspektywy czasu, wspomnienie Ahmeda (niech mu zdrowie służy!) budzi moją wesołość, wówczas wiele niepotrzebnych nerwów kosztowało nas przebywanie w jego towarzystwie. Wystarczy wspomnieć, że krótkie chwile wytchnienia i odpoczynku poświęcaliśmy na obmyślanie wyrafinowanych sposobów zrobienia mu krzywdy, albo chociaż na bezsilne obśmiewanie jego niezwykłego charakteru.

Ów szef kuchni był przy okazji wyjątkowo skąpy – mimo, że interes szedł świetnie, niezwykle ciężko przychodziło mu rozstawanie się z zarobionymi przez nas pieniędzmi. Rozsypane frytki należało bezwzględnie spożytkować, bo ze względu na oszczędność najmniejszy drobiazg musiał być wykorzystany do granic możliwości. Byliśmy szczegółowo rozliczani z najdrobniejszych zawinionych przez nas kosztów a przede wszystkim z wykorzystania czasu pracy. Uwagi, pouczenia, przytyki i złośliwości ze strony Ahmeda były nagminne – mój towarzysz niedoli miał być może o tyle lżej, że nie za dobrze rozumiał po angielsku… Dziś, jako psycholog, zdaję sobie sprawę, że Ahmed spełniał wszelkie kryteria diagnostyczne osobowości anankastycznej.

Upór, drobiazgowość i skąpstwo to najbardziej podstawowe cechy osobowości obsesyjno - kompulsywnej. Osoby z takim zaburzeniem są doskonałymi przykładami „carskich urzędników” – ich sztywny perfekcjonizm jest tak skrajny, że ogranicza i krępuje ruchy, czasami nie tylko samego zainteresowanego, ale całej firmy czy organizacji. Anankasta jest bez reszty pochłonięty regulaminami, instrukcjami i metodyką postępowania. Tam, gdzie nie ma gotowych recept, szybko wypracowuje własne, a następnie z tępym uporem, w niezwykle sztywny sposób trzyma się ich, nie wykazując cienia akceptacji dla jakichkolwiek proponowanych zmian.

W anankastycznym zaburzeniu osobowości najlepiej chyba manifestuje się niedojrzała i nieprzystosowawcza sztywność zachowania. Osoby o takich cechach są wyjątkowym utrapieniem na kierowniczym stanowisku – nie wyobrażają sobie, że ktoś może ich w czymkolwiek zastąpić, bo przecież absolutnie nikt nie wykona wszystkich niezbędnych czynności w sposób przez nich zaplanowany i obmyślony. Mają więc ogromne problemy z delegowaniem i uprawomocnianiem swoich pracowników i podwładnych. Wymagają bezwzględnego posłuszeństwa, nie akceptują jakichkolwiek odstępstw od regulaminu, instrukcji czy planu. Czasami miewają problem z podejmowaniem decyzji, zwłaszcza takich, które nie są zgodne z pierwotnie przyjętymi założeniami. Wykazują szczególną niechęć do wszelkiego rodzaju zmian i reform, mają problem z elastycznością działania w zmieniających się warunkach.

Osoby takie często całe swoje życie zawodowe spędzają na jednym stanowisku, do perfekcji opanowując przypisane mu czynności i obowiązki. Bywa, że w niektórych, zwłaszcza wymagających precyzji i dyscypliny zawodach stają się ostatecznie cenionymi pracownikami, bo zawsze można liczyć na ich obowiązkowość i graniczącą z absurdem sumienność. Niemniej anankastyczne zaburzenie osobowości, jak zresztą każde inne, upośledza funkcjonowanie emocjonalne i społeczne, utrudnia wchodzenie w bliskie związki i powoduje, że z osobą o takich cechach ciężko jest czasem po prostu wytrzymać. Anankasta często zresztą zupełnie zaniedbuje społeczny wymiar swojego życia a zwłaszcza wszelkie przyjemności i rozrywki, pochłonięty całkowicie obowiązkami zawodowymi i prywatnymi. Każda forma aktywności w jego sposobie przeżywania i zachowania przyjmuje kształt obowiązku a nawet przymusu – powoduje to, że nawet wypoczynek czy w ogóle czas wolny muszą przebiegać według ustalonego, precyzyjnego planu.

Cechą, której śladów anankasta w sobie nie nosi jest naturalna, swobodna spontaniczność, tak niezbędna we wszelkich pozazawodowych relacjach międzyludzkich.

Czasami w obrazie klinicznym osobowości nieprawidłowej o cechach anankastycznych pojawiają się elementy natrętne, stąd nietrudno jest także zauważyć oczywisty związek tego zaburzenia z nerwicą obsesyjno – kompulsywną.