Pojęcie osobowości nieprawidłowej
Raz w życiu pomyliły mi się kroki i od tego czasu chodzę krzywo.
M. Hłasko, Następny do raju.
Kiedy w sytuacjach prywatnych wspomnę cokolwiek na temat osobowości nieprawidłowej, często ktoś z towarzystwa natychmiast kieruje do
mnie ironiczne pytanie, czy istnieje coś takiego, jak „osobowość prawidłowa” i
jeżeli istnieje, to czy byłbym łaskaw podać przykład człowieka o takiej
osobowości. W związku z faktem, że psycholog
zawodowo zajmuje się analizowaniem ludzkiej natury, przedstawiciele
tej profesji bardzo często a priori spotykają się z odrzuceniem i krytyką,
ponieważ ośmielają się w określony sposób nazywać niedoskonałości życia
psychicznego, które w ten czy inny sposób dotyczą przecież nas wszystkich.
Niezależnie od przyjętej orientacji naukowej i związanej z nią nomenklatury,
wszelkie niedomagania psychiczne czy emocjonalne muszą być jakoś określane.
Terminologia i nazwy stosowane przez psychologię kliniczną i psychiatrię często
po latach nabierają pejoratywnego wydźwięku i jako takie wychodzą ze
specjalistycznego użycia. Przykładem są używane jeszcze w ubiegłym stuleciu
wyrażenia określające stopnie upośledzenia umysłowego, takie jak debilizm czy imbecylizm, które – z początku całkiem niewinne – w użyciu
codziennym nabrały znaczenia tak obraźliwego, że zostały wycofane z naukowego
języka. Dziś mało kto uświadamia sobie, że imbecyl
czy debil były kiedyś pojęciami
wysoce specjalistycznymi i nie niosły ze sobą żadnych wulgarnych czy
obraźliwych treści.
Z powodów podobnych z języka naukowego (bo w żadnym razie
nie z pogawędek pomiędzy specjalistami) wyrugowane zostało niezwykle użyteczne
pojęcie psychopata.
Wracając do osobowości nieprawidłowej, należy przede
wszystkim powiedzieć, że z pewnością nie istnieje coś takiego, jak osobowość prawidłowa, a jeżeli nawet istnieje, to wyłącznie w teorii.
Teoretycznie bowiem można wymienić pewien zestaw cech charakteru, który jest
najbardziej pożądany z psychologicznego czy społecznego punktu widzenia i sam
nawet czasem podejmowałem w różnych miejscach próby skonstruowania tego typu
modelu. Należy jednak pamiętać, że każda taka konstrukcja ma charakter czysto
modelowy i poglądowy, w związku z czym nie sposób znaleźć i podać przykładu
osoby, która byłaby wcieleniem czegoś w rodzaju osobowości prawidłowej. Tym bardziej, że w różnych sytuacjach i okolicznościach życiowych pożądane są różne cechy charakteru, a nawet temperamentu.
Jeżeli na skutek pewnych nieprawidłowości w obrębie trwałych
cech charakteru następuje znaczne i trwałe zaburzenie mechanizmów regulacyjnych
osobowości i emocji, i tym samym zaburzenie funkcjonowania w życiu codziennym,
mówimy o zaburzeniach osobowości i stawiamy diagnozę osobowości nieprawidłowej.
Wszelkie zaburzenia osobowości najwyraźniej i najpełniej
manifestują się na społecznej płaszczyźnie funkcjonowania. Człowiek z zaburzoną
osobowością ma ewidentne problemy z zadowalającym i satysfakcjonującym
wchodzeniem i trwaniem w jakichkolwiek relacjach interpersonalnych. Przez
otoczenie jest spostrzegany jako „dziwny” lub „inny”, często nie wzbudza
zaufania, w oczywisty sposób „nie pasuje” do otoczenia. Osoby z zaburzoną
osobowością są zazwyczaj trudne w kontakcie, mają tendencję do częstego popadania
w konflikty z innymi, często zdarzają się im niepowodzenia w bardziej lub mniej
intymnych związkach. Ze względu na zachowanie niezgodne z przyjętymi normami
społecznymi nagminnie napotykają na trudności w realizacji rozmaitych celów. Co
ważne, niezwykle rzadko towarzyszy im krytyczny osąd własnych niepowodzeń –
zazwyczaj człowiek o zaburzonej osobowości nie ma świadomości istniejących u siebie zaburzeń i przez większość swojego życia czuje się pokrzywdzony przez
otoczenie lub uważa się za ofiarę niesprawiedliwego losu.
Mój znakomity wykładowca z kursu podstawowego
psychopatologii – dr n. hum. Janusz Pałczyński – bardzo trafnie określił kiedyś
w jednym zdaniu czym są zaburzenia osobowości. Podczas jednego z wykładów
powiedział mianowicie, że z osobowością zaburzoną mamy do czynienia wówczas, kiedy ktoś ma w osobowości czegoś za dużo lub czegoś za mało. W moim
przekonaniu to proste stwierdzenie doskonale oddaje istotę osobowości
nieprawidłowej. Jeśli osobowość zaburzoną poddamy bliższej analizie okaże się,
że któraś z normalnych cech składowych osobowości jest w tym przypadku
nadmiernie nasilona lub przeciwnie – w jej zakresie występuje deficyt.
Dla przykładu – kiedy cecha neurotyzmu jest skrajnie nasiloną, mamy do
czynienia z osobą ekstremalnie wrażliwą, chwiejną emocjonalnie, kompletnie
nieodporną na jakikolwiek stres (jak na przykład w neurastenii) i maksymalnie
trudną w normalnym, społecznym współżyciu. I przeciwnie – osoba o maksymalnie
zaniżonej cesze neurotyzmu jest osobą skrajnie stabilną emocjonalnie i tym
samym kompletnie niewrażliwą na cokolwiek - za
tym z kolei często idzie brak umiejętności współczucia i empatii,
nieliczenie się z potrzebami i odczuciami innych, a takie dyspozycje
psychologiczne występują u osób o cechach dyssocjalnych, czyli po prostu u
psychopatów. Oczywiście – z tak skrajnie nasilonymi zaburzeniami osobowości
mamy do czynienia stosunkowo rzadko, jednak podane przykłady obrazują modelowo
istotę sprawy.
Analizując problem zaburzeń osobowości nietrudno zauważyć,
że mają one wiele wspólnego z nerwicami. Z jednej strony – nerwice często
występują u osób o zaburzonej osobowości, z drugiej – nerwicowa konstrukcja
predestynuje niejako do utrwalania się patologicznych struktur osobowościowych.
Ten stan rzeczy uwidacznia się nawet w psychologicznej nomenklaturze – wyróżnia
się bowiem nerwicę histeryczną i osobowość histeryczną, nerwicę anankastyczną i osobowość anankastyczną, nerwicę lękową i osobowość lękliwą itd. Warto też zauważyć, że to, co ujawnia się w nerwicach,
występuje też często w zaburzeniach osobowości, już nie jako objaw, lecz jako
utrwalona dyspozycja.
Podobnie, jak w przypadku nerwic, w praktyce klinicznej
zdarzają się przypadki tak nasilonych zaburzeń osobowości, że problemem
diagnostycznym staje się podjęcie decyzji, czy jest to jeszcze osobowość
nieprawidłowa, czy może już choroba psychiczna (a może i jedno, i drugie…). Analogicznie, jak w odniesieniu do zaburzeń nerwicowych, również w tym przypadku nie
ma ostrej granicy – najlepszym, czasem jedynym sposobem weryfikacji diagnozy
jest uważna i długotrwała obserwacja.
Różnicowanie pomiędzy zaburzeniami
osobowości a psychozami jest tym bardziej kłopotliwe, że zaburzenia osobowości
bardzo często współwystępują z wszelkimi innymi zaburzeniami psychicznymi. Z
tego względu nie należą do rzadkich przypadki psychoz czy nerwic u osób z
osobowością nieprawidłową. Osobowość nieprawidłowa może być rozpoznana u osoby
cierpiącej na dowolną chorobę psychiczną czy zaburzenie emocjonalne, co więcej
– zaburzenia osobowości w pewien sposób predestynują do zachorowań na niektóre
zespoły psychopatologiczne. Typowym przykładem są uzależnienia od substancji
psychoaktywnych – im bardziej zaburzona osobowość, tym słabsze mechanizmy
kontroli i tym łatwiej o wszelkie nałogi. W podobnych przypadkach zależność
może być dwojakiego rodzaju – z jednej strony zaburzenia osobowości
predestynują do zachorowania, z drugiej – przebyty epizod chorobowy może
pozostawić w człowieku trwały ślad w postaci zaburzeń osobowości. Dla przykładu
– po narkotyki sięgają często lub nawet zazwyczaj ludzie o zaburzonej
osobowości, zaś po dłuższym okresie nadużywania substancji psychoaktywnych
zwykle dochodzi do wtórnego zaburzenia struktury charakteru. I w ten sposób
kolejny raz zamyka się kolejne błędne koło.
Należy mieć świadomość, że zaburzenia psychiczne i
emocjonalne, którym towarzyszy osobowość nieprawidłowa, lub które powstały na
podłożu zaburzeń osobowości, są z wielu względów szczególnie trudne do
leczenia.
W poszukiwaniu genezy
– skąd bierze się osobowość nieprawidłowa?
Jak zwykle, kiedy chodzi o naukowe wyjaśnianie zjawisk,
również w tym przypadku mamy do czynienia z kilkoma różnymi wyjaśnieniami i
pomysłami na pochodzenie zaburzeń osobowości. Większość z tych propozycji ma
swój sens i uzasadnienie. Tak naprawdę – przyczyny zaburzeń osobowości mogą być
bardzo różne. Jako psycholog najlepiej znam się na zaburzeniach, które powstały
w drodze niewłaściwych oddziaływań wychowawczych i środowiskowych. Działające
tu mechanizmy mają czysto psychologiczny charakter – na zasadzie wyuczania i
przyswajania sobie pewnych reakcji i nawyków młody człowiek wykształca i
utrwala patologiczne struktury charakteru, które ważą na całym jego przyszłym
życiu. Powodów może być mnóstwo i najróżniejszych. Dla przykładu – mówi się
potocznie, że bity wyrasta na bijącego.
I rzeczywiście – osoba brutalnie krzywdzona w dzieciństwie szybko wyrabia w
sobie przekonanie, że przemoc i agresja są najlepszymi środkami do osiągania
wszelkich celów. Bo innego sposobu rozwiązywania problemów nie zna.
Identyfikuje się poza tym ze swoim krzywdzicielem, pragnie posiąść jego siłę i
wyładować swój nagromadzony gniew na innych, słabszych osobach. Wszelkie
zdarzenia, które w dzieciństwie uczą człowieka, że świat jest wrogi,
zagrażający, niebezpieczny, a co najgorsze – nieprzewidywalny, owocować mogą
zaburzeniami osobowości w życiu dorosłym. Oczywiście – każdy z nas miewał w
dzieciństwie nieprzyjemne i deprymujące
doświadczenia, zaś osobowość nieprawidłową stwierdza się u stosunkowo
nielicznych osób. Ważne jest bowiem, że u osób zaburzonych osobowościowo
sytuacje trudne wydarzały się często i trwały długo. Dotyczy to zwłaszcza osób
pochodzących z rodzin, które potocznie określamy jako „patologiczne” lub
delikatniej – „dysfunkcyjne”.
W zakresie kształtowania osobowości, tak zdrowej jak i
zaburzonej, trudno jest przecenić wpływ rodziny i najbliższego otoczenia. To
one od najmłodszych lat życia człowieka są źródłem wszelkich wzorców
zachowania. Jeżeli dziecko wychowuje się w rodzinie, w której wszyscy
nadużywają alkoholu i prezentują cały związany z tym repertuar zaburzonych
zachowań, trudno oczekiwać, żeby w życiu dorosłym potrafiło radzić sobie z
emocjami i kształtować satysfakcjonujące relacje interpersonalne. I przede
wszystkim – nie nadużywać alkoholu… Takie przykłady można mnożyć w
nieskończoność.
Podłożem wielu zaburzeń charakteru bywają nieprawidłowości
pracy pewnych okolic mózgu. Zajmuje się tym profesjonalnie dziedzina zwana
neuropsychologią (zwłaszcza jej kliniczna gałąź). W tym przypadku zależności są
dość oczywiste i jednoznaczne – jeżeli okolica kory mózgowej, odpowiedzialna na
przykład za kontrolę emocji i powstrzymywanie się od zachowań impulsywnych
pracuje w sposób upośledzony, trudno się dziwić, że konkretna osoba ma problemy
z hamowaniem agresji, wybuchów złości itd. Takie zaburzenia mają często podłoże
genetyczne, są więc wrodzone i tym trudniejsze do korygowania.
Zaburzenia osobowości
a inne jednostki diagnostyczne
W tym artykule zajmujemy się, rzec można, zaburzeniami
osobowości w czystej postaci. Mam tu na myśli zaburzenia osobowości powstałe w
wyniku działania czysto psychologicznych i społecznych procesów, takich jak
nauka i wychowanie, przejmowanie i przyswajanie wzorców itd. Warto podkreślić,
że zaburzenia osobowości mogą występować na najróżniejszym podłożu, jak
uszkodzenie mózgu, psychoza i zaburzenia związane z przebytą chorobą
psychiczną, czynnościowe zaburzenia pracy mózgu i wiele innych. Czasami wiele wysiłku wymaga prawidłowa
weryfikacja diagnozy, bowiem rozpoznanie najróżniejszych jednostek
diagnostycznych może być uzasadnione w odniesieniu do jednej osoby. Kolejnym
problemem bywa ustalenie, co w takiej sytuacji jest pierwotne, a co wtórne –
dla przykładu: osoby z zaburzoną osobowością są osobami predestynowanymi do
uzależnienia od alkoholu. Ale przewlekłe uzależnienie od alkoholu zaburza
funkcjonowanie osobowości (i to tak na drodze psychologicznej – poprzez
wypracowywanie patologicznych nawyków i sposobów reagowania, jak
neuropsychologicznej – poprzez toksyczne uszkodzenie najwyższych pięter
ośrodkowego układu nerwowego). Trudno jest zatem po latach ocenić, czy
alkoholizm jest efektem zaburzeń osobowości, czy może odwrotnie. Czasami
zachodzi i jedna i druga zależność.
Doświadczenia związane z przebyciem choroby psychicznej,
zwłaszcza przewlekłej, wtórnie zaburzają funkcjonowanie osobowości (na przykład
w schizofrenii). Czasami osobowość zmienia się
diametralnie, w kierunku patologicznym, po doznanych urazach mózgu (p. charakteropatia).
Warto więc wiedzieć, że zaburzeniom osobowości mogą
towarzyszyć inne problemy z funkcjonowaniem psychologicznym, podobnie, jak
zaburzenia osobowości mogą ujawniać się w kontekście innych jednostek
diagnostycznych.
Cechy wspólne
wszelkich zaburzeń osobowości
Pomimo, iż każdy specyficzny rodzaj zaburzonej osobowości
odznacza się szczególnym obrazem klinicznym, można wymienić pewien zestaw cech
wspólnych, ujawniających się we wszelkich postaciach zaburzeń charakteru. Tak
naprawdę sprawą drugorzędną jest określenie, jakiego rodzaju zaburzenia
osobowości przejawia pacjent, ponieważ dopiero przy zaawansowanym postępowaniu
psychoterapeutycznym i specjalistycznych zabiegach korekcyjnych istotny jest
szczegółowy obraz kliniczny poszczególnych przypadków. Na etapie diagnozy
istotne jest natomiast stwierdzenie, czy pacjent przejawia chwilową
niedyspozycję i prezentuje zaburzenia zachowania, czy też doszło do utrwalenia
patologicznych mechanizmów regulacyjnych i mamy do czynienia z osobowością
nieprawidłową.
Do zestawu najbardziej charakterystycznych cech wszelkich
osobowości nieprawidłowych należą:
a. problemy z
funkcjonowaniem interpersonalnym – osobowości zaburzone wszelkich typów
mają znaczne problemy z działaniem w węższych i szerszych grupach społecznych.
Zachowanie osób z osobowością nieprawidłową jest często dziwaczne i trudne do
zaakceptowania. Osoby takie są nierzadko skłonne do konfliktów, często
skoncentrowane wyłącznie na sobie, mają
problemy z uwzględnianiem cudzego punktu widzenia i czyjegoś, poza swoim
własnym, interesu. Powoduje to swego rodzaju aspołeczność, a czasem nawet
antyspołeczność).
b. niedojrzałość
– w przypadku zaburzeń osobowości cechą wyjątkowo rzucającą się w oczy jest
daleko posunięta niedojrzałość osoby. Ujawnia się ona w braku zrozumienia norm
społecznych, w braku tolerancji na frustrację, w braku umiejętności
współbrzmienia emocjonalnego z innymi itd. Pojęcie „osobowość niedojrzała” bywa
ponadto używane w charakterze synonimu „osobowości nieprawidłowej”, ponieważ
osobowość zdrowa powinna w zasadzie nosić znamiona dojrzałości psychologicznej i
społecznej.
c. sztywność
przekonań i zachowania – podobnie, jak w przypadku nerwic, istotną cechą
osobowości zaburzonych jest szczególna sztywność i brak elastyczności. Osoby
takie prezentują ograniczony i ubogi repertuar reakcji i mają problemy z
dostosowywaniem się do zmiennych warunków życiowych, co czasami robi wrażenie
oślego uporu i bezsensownego trwania przy własnych dziwacznych lub wręcz
patologicznych nawykach.
d. brak umiejętności
poprawnej i efektywnej regulacji emocji – w obrębie osobowości zaburzonej
upośledzeniu ulega przede wszystkim, że tak powiem, gospodarka emocjonalna.
Osoby o zaburzonym charakterze nie radzą sobie z własnymi emocjami – to
tłumaczy między innymi wyjątkową skłonność do sięgania po używki i w
konsekwencji szczególne predyspozycje do uzależnień, konfliktowość i
nieumiejętność współbrzmienia ze środowiskiem społecznym etc.
e. oryginalność
poglądów i postaw – pomimo, że słowo „oryginalny” rodzić może bardzo
pozytywne skojarzenia, w przypadku zaburzeń osobowości oryginalność jest raczej
mało pożądaną cechą charakteru. W tym przypadku oznacza ona, że prezentowane
przez osoby z zaburzonym charakterem postawy, przekonania a także zachowania są
bardzo odmienne od ogólnie przyjętych w danym kręgu kulturowym, a nierzadko
sprawiają wrażenie wręcz dziwacznych i wywrotowych. Czasami osoba taka robi
oszałamiającą karierę. Przykładem są wielcy dyktatorzy lub nawet popularne,
ekscentryczne gwiazdy showbiznesu – w przypadku wielu z nich w postępowaniu
diagnostycznym rozpoznano by z pewnością poważne zaburzenia osobowości. I
czasem wystarczy przyjrzeć się ich życiu prywatnemu, które niezmiernie rzadko
jest poukładane i dla samego zainteresowanego satysfakcjonujące.
f. wewnętrzne
skonfliktowanie i brak harmonii – dojrzała osobowość zdrowego człowieka
przejawia cechy harmonii i integracji, w sprzyjających warunkach postępującej
wraz z wiekiem. Oznacza to, że poszczególne
poglądy, postawy, przekonania oraz przeżywane emocje i ujawniane zachowanie są,
przynajmniej zazwyczaj, w sposób prawidłowy powiązane, adekwatne do sytuacji i
do siebie nawzajem. W przypadku zaburzeń osobowości charakter człowieka jest
dysharmonijny, wewnętrznie skonfliktowany i pełen sprzeczności. Czasami
przejawia się to w wewnętrznie sprzecznych wypowiedziach, prezentacji
wykluczających się wzajemnie poglądów, czasami – w rażąco niekonsekwentnym
zachowaniu. Osoba zaburzona osobowościowo, w swych postawach sprawia czasem
wrażenie „odbijającej się od ściany do ściany” – wynika to wprost właśnie z
wewnętrznej dezintegracji charakteru i poszczególnych jego komponentów.
g. skrajny
egocentryzm – podobnie jak w przypadku nerwic, w zaburzeniach osobowości
istotną cechą jest niezwykle nasilony egocentryzm. Umiejętność patrzenia z
innej niż własna perspektywy wymaga dużej dojrzałości, podczas gdy osobowość
zaburzona jest z definicji osobowością niedojrzałą. Własny interes, najróżniej
rozumiany, dla osoby zaburzonej charakterologicznie jest więc podstawowym
priorytetem we wszelkich sytuacjach życiowych, nawet, gdy zachowuje ona pozory
altruizmu.
h. brak poczucia
spełnienia i szczęścia – znamiennym jest, że u większości osób o zaburzonej
osobowości trudno jest doszukać się oznak szczęścia i autentycznego zadowolenia
z życia. Biorąc pod uwagę wszelkie inne, wymienione cechy osobowości zaburzonej
trudno spodziewać się, by było inaczej. Zazwyczaj ze względu na liczne
problemy, zwłaszcza z regulacją emocji i, w ostatecznym efekcie, z układaniem i
porządkowaniem własnej sytuacji życiowej, osoby zaburzone osobowościowo są
osobami nieszczęśliwymi i niespełnionymi.
Nawet wówczas, kiedy pozornie wszystko dobrze się układa, przeżywają
więcej emocji negatywnych niż pozytywnych. Pozornym wyjątkiem są skrajni
psychopaci, bo oni robią wrażenie wiecznie zadowolonych, zwłaszcza z siebie i z
własnych posunięć życiowych. Nawet jednak ich emocje dalekie są chyba od
autentycznego, głębokiego poczucia szczęścia, zadowolenia i samospełnienia, zaś
pozorne zadowolenie i dobre samopoczucie wynika raczej z braku samokrytycyzmu i
skrzywionej samooceny.
Podsumowując, należy jeszcze raz podkreślić, że wszelkie opisywane cechy osobowości nieprawidłowej są tak naprawdę konstruktami umownymi. Nie istnieje coś takiego, jak "osobowość prawidłowa", a z drugiej strony osoby wykazujące rozmaite zaburzenia charakteru nader często są osobami skądinąd bardzo wartościowymi, kreatywnymi, wykazującymi niezwykłą oryginalność poglądów i postaw, brak akceptacji dla szarzyzny i konformizmu codziennego życia, odporność na manipulację i perswazję, samodzielność i niezależność rozumowania i wiele innych, imponujących i godnych pozazdroszczenia cech.
O wartości i pozytywnym znaczeniu ludzkich nieprawidłowości psychologicznych będzie jednak mowa innym razem.
kiedyś napisano w mojej karcie informacyjnej ze szpitala -osobowość nieprawidłowa-teraz po kilku latach w zwiazku z moimi problemami trafiłem na tą stronę i wiele rzeczy zgadza sie co do mojej osoby.
OdpowiedzUsuńOdnośnie skrajnego egocentryzmu to co z poglądem, że wszyscy jesteśmy egoistami?
OdpowiedzUsuńNie bardzo rozumiem, w czym rzecz. Owszem, wszyscy jesteśmy, ale co to ma do rzeczy? Poza tym, egocentryzm to nie to samo, co egoizm.
UsuńŚwietny artykuł, dziękuję za niego!
OdpowiedzUsuń"f. wewnętrzne skonfliktowanie i brak harmonii "
OdpowiedzUsuńCzy możemy przez to powiedzieć że człowiek z nieprawidłową osobowością czuje się jak posiadacz dwóch charakterów, dwóch skrajnych części jasnej i ciemnej?
Nie, to nie o to chodzi. Chodzi o skonfliktowanie i brak harmonii pomiędzy poszczególnymi aspektami czy komponentami osobowości, które są sprzeczne i powodują pewien trwały wewnętrzny dysonans. Proszę poczytać na temat osobowości w ogóle, jej wymiarów i komponentów, będzie Pani łatwiej zrozumieć.
Usuń